Kto odpowiada za załadunek towaru?

W przypadku przewozów drogowych istotne jest ustalenie, kto odpowiada za załadunek towaru i za jego rozładunek. Ma to wpływ zarówno na koszty transportu, odpowiedzialność za te czynności, jak i odpowiedzialność w przypadku uszkodzenia towaru. Odpowiedź na pytanie nie jest prosta i zależy od rodzaju transportu, a często także od konkretnego stanu faktycznego i ustaleń stron. Warto zwrócić uwagę, że kwestia ta może być różnie uregulowana w poszczególnych państwach, co ma szczególne znaczenie w przypadku wykonywania kabotaży.

CMR, prawo przewozowe, przepisy krajowe

Obowiązki przewoźnika, nadawcy i odbiorcy, a także ich odpowiedzialność mogą wynikać z różnych aktów prawnych, w zależności od rodzaju wykonywanego transportu.

• przewozy krajowe – ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe
• przewozy międzynarodowe – konwencja CMR
• kabotaż – prawo kraju, w którym wykonywany jest kabotaż

Ponadto, o odpowiedzialności ww. podmiotów mogą decydować ogólne przepisy prawa i zasady odpowiedzialności, np. przepisy kodeksu cywilnego. Odpowiedzialność ta może być również kształtowana w drodze umowy pomiędzy stronami oraz przyjętych reguł, np. Incoterms.

Przewozy krajowe – art. 43 prawa przewozowego

W przypadku przewozów krajowych (rozpoczynających i kończących się w Polsce) kwestia czynności ładunkowych został uregulowana wprost w art. 43 ust. 1 ustawy Prawo przewozowe. Stanowi on, że „jeżeli umowa lub przepis szczególny nie stanowią inaczej, czynności ładunkowe należą odpowiednio do obowiązków nadawcy lub odbiorcy.” W art. 43 ust. 2 ww. ustawy wskazano, że „Nadawca, odbiorca lub inny podmiot wykonujący czynności ładunkowe jest obowiązany wykonać je w sposób zapewniający przewóz przesyłki towarowej zgodnie z przepisami ruchu drogowego i przepisami o drogach publicznych, a w szczególności niepowodujący zagrożenia bezpieczeństwa ruchu drogowego, przekroczenia dopuszczalnej masy pojazdów lub przekroczenia dopuszczalnych nacisków osi.„

Tym samym, w przypadku przewozów krajowych, co do zasady, czynności ładunkowe należą do obowiązków nadawcy lub odbiorcy, a nie przewoźnika. Reguła ta ma zastosowanie zawsze wtedy, gdy inaczej nie stanowią przepisy szczególne lub umowa. Zatem strony umowy przewozu (nadawca/spedytor oraz przewoźnik) mogą ustalić w zleceniu przewozowym, że czynności ładunkowe wykona przewoźnik. Jeżeli jednak tego nie zrobią, to załadunek i rozładunek należą do nadawcy i odbiorcy, a nie przewoźnika. Należy również zwrócić uwagę, że załadunek i rozładunek powinny być wykonane z odpowiednią starannością, o czym stanowi art. 43 ust. 2 p.p. Ma to wpływ zarówno na odpowiedzialność administracyjnoprawną, jak i odszkodowawczą. W tym zakresie, w szczególności należy zwrócić uwagę na art. 65 ust. 2 p.p., który stanowi, że „Przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności określonej w ust. 1, jeżeli utrata, ubytek lub uszkodzenie albo opóźnienie w przewozie przesyłki powstały z przyczyn występujących po stronie nadawcy lub odbiorcy, niewywołanych winą przewoźnika, z właściwości towaru albo wskutek siły wyższej. Dowód, że szkoda lub przekroczenie terminu przewozu przesyłki wynikło z jednej z wymienionych okoliczności, ciąży na przewoźniku.” Ważny w tym zakresie jest również art. 68 p.p. wskazujący na częściową odpowiedzialność przewoźnika.

Odpowiedzialność nadawcy

Zgodnie z art. 72 ust. 1 pkt 1 p.p. nadawca ponosi odpowiedzialność za szkodę wynikłą z wadliwego stanu przesyłki, braku lub niewłaściwego opakowania albo nienależytego wykonania czynności ładunkowych. Nadawca lub odbiorca odpowiada również za uszkodzenie mienia przewoźnika spowodowane czynnościami ładunkowymi, o czym stanowi art. 73 p.p. W tym zakresie należy jednak zwrócić uwagę na ciężar dowodu.

Przewozy międzynarodowe – CMR

W przypadku przewozów międzynarodowych (zaczynających i kończących się w dwóch różnych państwach) podlegają one konwencji CMR. W przypadku konwencji CMR kwestia czynności ładunkowych nie została uregulowana wprost w przepisach. Przyjmuje się jednak, że za załadunek i rozładunek odpowiadają odpowiednio nadawca i odbiorca towaru – tak samo jak w przypadku transportu krajowego. Nie zostało to jednak wyrażone wprost w przepisach, przez co czasami bywa sporne. Kwestię tą strony oczywiście mogą uregulować wprost w zleceniu przewozowym – wskazując, po czyjej stronie leży załadunek i rozładunek, bądź wskazując, że czynności te nie leżą po stronie przewoźnika.

To, że czynności ładunkowe nie leżą w gestii przewoźnika wywodzi się samej istoty umowy przewozu i zakresu odpowiedzialności przewoźnika za jej realizację. Zgodnie z art. 17 ust. 1 CMR, przewoźnik odpowiada za towar od chwili jego przyjęcia do chwili jego wydania. Zatem przewoźnik odpowiada za przewóz towaru, a nie za inne czynności. Jednocześnie, zgodnie z art. 17 ust. 4 lit. c CMR przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli zaginięcie lub uszkodzenie towaru powstało ze szczególnego niebezpieczeństwa wynikającego z manipulowania, ładowania, rozmieszczenia lub wyładowania towaru przez nadawcę lub przez odbiorcę albo przez osoby działające na rachunek nadawcy lub odbiorcy. Przyjmuje się, że z powyższych przepisów, co najmniej pośrednio wynika, że czynności ładunkowe i rozładunkowe nie leżą po stronie przewoźnika, chyba że co innego wynika ze zlecenia przewozowego, przepisów szczególnych lub faktycznych okoliczności konkretnej sprawy.

Przewozy kabotażowe

W przypadku przewozów kabotażowych, tj. takich które wykonywane są na obszarze jednego Państwa, ale niebędącego siedzibą przewoźnika (np. w Niemczech) kwestia tego, po czyjej stronie są czynności ładunkowe może być uregulowana w przepisach krajowych.

Niemcy

W przypadku transportu wykonywanego na terenie Niemiec, kwestia załadunku została uregulowana w niemieckim kodeksie handlowym Handelsgesetzbuch (HGB). Jego § 412 stanowi, że  „jeżeli okoliczności lub zwyczaje nie stanowią inaczej, nadawca powinien załadować, rozmieścić, zabezpieczyć (załadować) i rozładować towar w sposób bezpieczny do transportu. Przewoźnik musi zapewnić bezpieczny załadunek.” Przy czym przepisy te mają charakter dyspozytywny, co oznacza, że strony umowy mogą obowiązki ukształtować w sposób odmienny. Należy również zwrócić uwagę na to, że w niektórych przypadkach do ukształtowania obowiązków może dojść nie tylko w drodze umowy pisemnej, ale również przez tzw. czynności konkludentne (dorozumiane).

Francja

W przypadku transportu wykonywanego na terenie Francji, sprawa załadunku jest bardziej złożona. Reguluje ją dekret nr 2017-461 z dnia 31 marca 2017 r. w sprawie załącznika II do części 3 Kodeksu transportowego. Szczegółowe postanowienia w tym zakresie znajdują się w art. 7 ww. dekretu dotyczącym załadunku, klinowania, zabezpieczania, pasowania i rozładunku. W tym zakresie, to do kogo należą ww. czynności zależy od wagi ładunku, tego, czy jest ona mniejsza, czy większa niż 3 tony.

Przesyłki o masie mniejszej niż 3 tony (Francja)

Zgodnie z art. 7.1 dekretu w przypadku przesyłek o masie mniejszej niż trzy tony przewoźnik jest odpowiedzialny za przeprowadzenie operacji załadunku, klinowania, zabezpieczenia i rozładunku przesyłki. Czynności te wykonywane są:
a) w przypadku zakładów przemysłowych i handlowych oraz placów budowy: na ich terenie, po dostarczeniu przesyłki przez nadawcę pod spód pojazdu albo do chwili jej rozładowania u spodu pojazdu, w zależności od przypadku;
b) Dla sklepów ulicznych i „punktów zbliżeniowych”: na progu sklepu;
c) Dla osób fizycznych: na progu mieszkania.
7.1.2. Jeżeli dojazd do lokalu jest niemożliwy, przesyłki są odbierane w lokalu przewoźnika, w miejscu zwykle przeznaczonym, w zależności od przypadku, do odbioru lub doręczania przesyłek.
7.1.3. W zakresie określonym w pkt 7.1.1. każdy pracownik nadawcy lub odbiorcy biorący udział w czynnościach załadunku, klinowania, sztauowania lub rozładunku jest uznawany za działającego w imieniu przewoźnika i na jego odpowiedzialność.
Wszelkie czynności związane z przesyłką poniżej lub poza miejscami określonymi powyżej uważa się za wykonywane w imieniu nadawcy lub odbiorcy i na ich odpowiedzialność.

Przesyłki o masie równej lub większej niż 3 tony (Francja)

W przypadku przesyłek o masie równej lub większej niż trzy tony załadunek, klinowanie i zabezpieczanie towaru wykonuje nadawca na swoją odpowiedzialność. Przewoźnik przekazuje nadawcy wszystkie przydatne informacje pozwalające na równomierne rozmieszczenie ładunku, gwarantując stabilność pojazdu i przestrzeganie maksymalnego nacisku na oś. Przewoźnik sprawdza, czy załadunek, zabezpieczenie i mocowanie nie zagrażają bezpieczeństwu ruchu drogowego. W przeciwnym wypadku musi żądać wykonania naprawy w stanie zadowalającym lub odmówić przyjęcia towaru.
Przed wyjazdem przewoźnik dokonuje zewnętrznej kontroli ładunku pod kątem stanu zachowania towaru. W przypadku stwierdzenia wady mogącej mieć wpływ na to zabezpieczenie, sporządza on szczegółowe i uzasadnione zastrzeżenia wpisane do dokumentu przewozowego. Jeżeli nie zostaną one zaakceptowane, może odmówić przewozu. W przypadku przesyłek o masie równej lub większej niż trzy tony rozładunku towaru dokonuje odbiorca na swoją odpowiedzialność. Jednak przewoźnik lub jego agent biorący udział w czynnościach załadunku, klinowania, sztauowania lub rozładunku, działa w imieniu nadawcy lub odbiorcy i na jego odpowiedzialność.

Z całością dekretu można zapoznać się klikając w link i korzystając z opcji automatycznego tłumaczenia stron internetowych (np. wtyczka Tłumacz Google).

Hiszpania i Portugalia

W Hiszpanii od 2 września 2022 r. obowiązują przepisy, zgodnie z którymi kierowcy pojazdów o DMC powyżej 7,5 tony, nie mogą ładować i rozładowywać towarów oraz środków, które je zabezpieczają (np. wsporników, klatek, opakowań, kontenerów, a nawet palet). Przepisy dotyczą kierowców w transporcie międzynarodowym, jak i krajowym. Przepisy nie pozwalają modyfikować tego zakazu umową stron, a za jego naruszenie grożą nawet kary finansowe. Czynności ładunkowych może jednak dokonać osoba będąca dodatkowym personelem – zatrudniona przez przewoźnika, za dodatkowym wynagrodzeniem, na podstawie dodatkowej umowy. Od zakazu wykonywania czynności ładunkowych przez kierowców przewidziano odstępstwa. Dotyczą one m. in. paczek kurierskich, materiałów sypkich, ładunków drobnicowych. Tożsamy zakaz załadunku i rozładunku obowiązuje również w Portugalii. Jak wynika z doniesień medialnych, wprowadzenie podobnych regulacji rozważa również Francja.

Zabezpieczenie towaru a załadunek

Od czynności ładunkowych należy odróżnić zabezpieczenie towaru w przestrzeni ładunkowej. O ile za załadunek, co do zasady odpowiedzialność ponosi nadawca, o tyle kwestia zabezpieczenia towaru nie jest tak oczywista. Według jednego poglądu, to nadawca towaru jest odpowiedzialny zarówno za jego załadunek, rozmieszczenie i zabezpieczenie. Według drugiego poglądu, nadawca odpowiada za załadunek towaru i jego rozmieszczenie, natomiast zabezpieczenie towaru leży po stronie przewoźnika. Ma to wynikać z tego, że to przewoźnik powinien dysponować sprzętem do jego zabezpieczenia, np. pasami, belkami, uchwytami, matami antypoślizgowymi. Na poparcie drugiej koncepcji wskazuje się również na to, że przewóz ma być wykonany przez kierowcę bezpiecznie, co wynika z przepisów ruchu drogowego.

W zakresie dotyczącym zabezpieczenia towaru znaczenie mogą mieć również ustalenia stron, jak i faktycznie wykonane czynności. Przykładowo, strony mogą wprost wskazać w zleceniu, że zabezpieczenie towaru leży po stronie kierowcy (przewoźnika). Zabezpieczenie towaru będzie leżało po stronie przewoźnika również wtedy, gdy strony ustalą, że czynności ładunkowe leżą po stronie przewoźnika. Wówczas normalną ich konsekwencją jest rozmieszczenie towaru i jego zabezpieczenie. Jeszcze inne znaczenie będzie miało faktyczne zabezpieczenie towaru przez kierowcę, w sytuacji, gdy strony tego nie ustalały. Jeżeli zabezpieczeniem towaru zajmie się kierowca, wówczas co do zasady odpowiedzialność za nie będzie ponosił przewoźnik.

Problem może pojawić się w sytuacji, gdy towar został załadowany przez nadawcę, który go rozmieścił i zabezpieczył, a kierowca uczestniczył w zabezpieczeniu.

Problematyczne będą również sytuacje, gdy trudno będzie ustalić, czy szkoda wynikała za załadunku (przez nadawcę), rozmieszczenia towaru (przez nadawcę), czy też z zabezpieczenia towaru (przez kierowcę).

Wyłączenie odpowiedzialności przewoźnika za zabezpieczenie towaru przewożonego w zaplombowanej naczepie lub kontenerze

Wyłączenie odpowiedzialności, jeżeli szkoda wynikała z ładowania

Ustalenie kto odpowiada za załadunek lub rozładunek towaru ma istotne znaczenie w przypadku powstania szkody. Przepisy prawa przewozowego przewidują wyłączenie odpowiedzialności przewoźnika, jeżeli szkoda powstała z powodu ładowania, rozmieszczenia lub wyładowywania rzeczy przez nadawcę lub odbiorcę (art. 65 ust. 3 pkt 4). Także przepisy Konwencji CMR stanowią, że przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli zaginięcie lub uszkodzenie towaru powstało ze szczególnego niebezpieczeństwa wynikającego z manipulowania, ładowania, rozmieszczenia lub wyładowania towaru przez nadawcę lub przez odbiorcę albo przez osoby działające na rachunek nadawcy lub odbiorcy (art. 17 ust. 4 lit. c CMR).

Objęcie szkody ubezpieczeniem OCP

W omawianym zakresie należy również zwrócić uwagę na to, czy ubezpieczenie OCP przewoźnika obejmuje szkody wynikające z nieprawidłowego załadunku. Co do zasady objęcie czynności ładunkowych ubezpieczeniem OCP wymaga wykupienia dodatkowej klauzuli, która u różnych ubezpieczycieli jest różnie określana. Na ogół jest to klauzula „czynności załadunkowe i rozładunkowe, zabezpieczenia dokonywane przez przewoźnika„. Skuteczność takiej klauzuli obwarowana jest jednak koniecznością spełnienia określonych wymagań. Np. posiadania możliwości właściwego wykonania tych czynności,; wykorzystania do nich odpowiednich urządzeń. Często OWU wymaga również tego by obowiązek wykonania tych czynności wynikał ze zlecenia przewozowego.

Zatem w praktyce może być tak, że w niektórych przypadkach, w sytuacji uszkodzenia towaru w trakcie załadunku lub na skutek nieprawidłowego załadunku, przewoźnik będzie ponosił odpowiedzialność, ale nie będzie ona objęta ubezpieczeniem OCP. Dlatego podjęcie się przez przewoźnika czynności ładunkowych musi być zawsze dobrze przemyślane.